الأول من ذی الحجه..ذکرى زواج الإمام علی من فاطمه الزهراء (ع)

زواج الإمام علی من فاطمه الزهراء (علیهما السلام) وقعت فی یوم الأول من ذی الحجه من السنه الأولی من الهجره النبی (صلى الله علیه وآله وسلم) وقد یسمی بزواج النورین، تحظی هذه الواقعه بأهمیه عند الشیعه لأن کلا منهما من اعظم الشخصیات و أن الأئمه المعصومین من هذا الزواج المبارک، وتدل أیضا علی مکانه الإمام علی (علیه السلام) عند النبی (صلى الله علیه وآله وسلم).

قصه الزواج

کان الإمام علی (علیه السلام) فی السنه الأولى من الهجره النبویه ابن أربع وعشرین سنه؛ وکان لابد له من الزواج وبدء الحیاه المشترکه.

وکانت فاطمه الزهراء (علیها السلام) قد بلغت یومئذ التاسعه من عمرها » [١] بناءً على أن ولادتها کانت فی السنه الخامسه بعد البعثه [٢] ، وهی بنت رسول الله (صلى الله علیه وآله وسلم) ولها منزلتها الرفیعه الزاخره بالفضائل الإنسانیه، والخصائص الملکوتیه السامیه. وقد أثنى علیها أبو ها مراراً، وسماها بضعته.

ًفتزویجه فاطمه (علیها السلام) بعد ثلاث عشره سنه ملیئه بالعناء والمشقه والمصائب المریره التی عاناها أبوها (صلى الله علیه وآله وسلم) من أجل تبلیغ الرساله، وأرسى دعائم الحکومه الإسلامیه هناک.

فعن النبی (صلى الله علیه وآله وسلم) قال: «فبینا صلّیت یوم الجمعه صلاه الفجر ، إذ سمعت حفیف الملائکه ، وإذا بحبیبی جبرئیل ومعه سبعون صفّاً من الملائکه مُتوّجین مُقرّطین مُدَملجین ، فقلت: ما هذه القعقعه من السماء یا أخی جبرئیل ؟! فقال: یا محمد ! إن الله (عزّ وجلّ) اطّلع على الأرض اطّلاعهً فاختار منها من الرجال علیاً ، ومن النساء فاطمه ، فزوّج فاطمه من علی . فرفعت فاطمه (علیها السلام) رأسها وتبسّمت… وقالت: رضیت بما رضی الله ورسوله» [٣] .

قال أنس : أقبل علی (ع) فتبسم النبی (صلى الله علیه وآله وسلم) ثم قال: «یا علی (ع)، إن الله أمرنی أن أزوجک فاطمه (ع)، فقد زوجکها على أربعمائه مثقال فضه إن رضیت» . فقال علی (ع): قد رضیت یا رسول الله (ص)… فقال رسول الله (صلى الله علیه وآله وسلم) : «بارک الله علیکما وفیکما وأسعدکما وأخرج منکما الکثیر الطیّب» . قال أنس: فوالله لقد خرج منهما الکثیر الطیّب [۴] .

الصحابه یخطبون فاطمه (علیها السلام)

روایات من العامّه

روى ابن الأثیر فی بسنده عن أبی إسحاق عن الحارث عن علی قال : خطب أبو بکر وعمر – یعنی فاطمه إلى رسول الله (صلى الله علیه وآله وسلم) – فأبى رسول الله (صلى الله علیه وآله وسلم علیهما) ، فقال عمر : أنت لها یا علی ، فقلت : ما لی من شیء إلا درعی أرهنها . فزوجه رسول الله (صلى الله علیه وآله وسلم) فاطمه (ع)، فلما بلغ ذلک فاطمه (ع) بکت ، قال : فدخل علیها رسول الله (صلى الله علیه وآله وسلم) فقال : ما لک تبکین یا فاطمه (ع)، فوالله ، فقد أنکحتک أکثرهم علما ، وأفضلهم حلما ، وأولهم إسلاماً» [۵] .

عن بریده قال: خطب أبو بکر فاطمه (ع) فقال رسول الله (صلى الله علیه وآله وسلم) : «إنها صغیره، وإنی أنتظر بها القضاء» . فلقیه عمر فأخبره فقال: ردّک ، ثم خطبها عمر فردّه [۶] .

وعن عبد الله بن بریده عن أبیه قال : خطب أبو بکر وعمر فاطمه (ع)، فقال رسول الله (صلى الله علیه وآله وسلم) : (إنها صغیره) ، فخطبها علی (ع) فزوجها منه. أخرجه أحمد بن حنبل [٧] ، والنسائی [٨] ، والحاکم [٩] ، وابن سعد [١٠] .

الزواج فی السماء

قال رسول الله (صلى الله علیه وآله وسلم): «هذا جبریل یخبرنی أنّ الله زوَّجک فاطمه ، وأشهد على تزویجها أربعین ألف ملک، وأوحى إلى شجره طوبى: أن انثری علیهم الدر والیاقوت، فنثرت علیهم الدر والیاقوت، فابتدرت إلیه الحور العین یلتقطن فی أطباق الدر والیاقوت، فهم یتهادونه بینهم إلى یوم القیامه».—القندوزی الحنفی، ینابیع الموده ج ۲ ص ۱۲۴

قال ابن أبی الحدید : وإن إنکاحه علیّاً إیّاها ما کان إلاّ بعد أن أنکحه الله تعالى إیّاها فی السماء بشهاده الملائکه [١١] .

وعن ابن مسعود، عن رسول الله (صلى الله علیه وآله وسلم) أنه قال: «إن الله أمرنی أن أزوج فاطمه من علی» [١٢] .

وروی عن عمر بن الخطاب قال: نزل جبرئیل فقال: «یا محمد ! إن الله یأمرک أن تزوج فاطمه ابنتک من علی» [١٣] .

لولا علی لم یکن لفاطمه کفؤ

فی الروایه : أن النبی صلى الله علیه وآله وسلم أتى فاطمه (ع) … فقال فیما قاله: «فوالله لو کان فی أهلی (أهل بیتی) خیر منه مازوجتک إیاه (به) وما أنا زوجتک ولکن الله زوجک» .

وفی روایه أخرى : «لو أنّ علیّاً لم یکن (لم یخلق) (وروی: لم یتزوجها) لم یکن لفاطمه کفوء» [١۴] .

الخطبه شهدها المسلمون

روی عن أم سلمه و سلمان الفارسی و جابر : لما أراد رسول الله أن یزوج فاطمه علیاً (علیهما السلام) قال له: (اخرج یا أبا الحسن إلى المسجد فإنی خارج فی أثرک، ومزوجک بحضره الناس، وذاکر من فضلک ما تقر به عینک…) .

قال علی علیه السلام : (فوالله ما توسطناه حتى لحق بنا رسول الله ، وإن وجهه لیتهلل فرحاً وسروراً) . فقال (صلى الله علیه وآله وسلم) : (أین بلال ؟) .

فأجابه مسرعاً: لبیک وسعدیک یا رسول الله .

ثم قال: (أین المقدد ؟) .

فأجاب: لبیک یا رسول الله .

ثم قال: (أین سلمان ؟) .

فأجاب: لبیک یا رسول الله .

ثم قال: (أین أبو ذر ؟) .

فأجاب: لبیک یا رسول الله .

فلما مثلوا بین یدیه قال: (انطلقوا بأجمعکم ، فقوموا فی جنبات المدینه، واجمعوا المهاجرین و الأنصار والمسلمین) .

فانطلقوا لأمر رسول الله (صلى الله علیه وآله وسلم) … ، وأقبل رسول الله (صلى الله علیه وآله وسلم) فجلس على أعلى درجه من منبره، فلما حشد المسجد بأهله قام رسول الله (صلى الله علیه وآله) ، فحمد الله وأثنى علیه… ـ وذکر الخطبه، إلى أن قال ـ : (وإن الله (عز وجل) أمرنی أنْ أزوج کریمتی فاطمه بأخی وابن عمی وأولى الناس بی علی بن أبی طالب، والله (عزّ شأنه) قد زوجه بها فی السماء، بشهاده الملائکه، وأمرنی أن أزوجه فی الأرض، وأشهدکم على ذلک) .

ثم جلس رسول الله (صلى الله علیه وآله وسلم)، ثم قال: (قم ـ یا علی ـ فاخطب لنفسک….) .

وابتدأ علی (علیه السلام) فقال: (…فإن النکاح مما أمر الله تعالى به، وأذن فیه، ومجلسنا هذا مما قضاه ورضیه، وهذا محمد بن عبد الله… رسول الله ، زوّجنی ابنته فاطمه ، على صداق أربعمائه درهم ودینار، وقد رضیت بذلک، فاسألوه واشهدوا) .

فقال المسلمون: زوجته یا رسول الله ؟

قال: (نعم).

قال المسلمون: بارک الله لهما وعلیهما، وجمع شملهما [١۵] .

التجهیز لزفاف فاطمه (علیها السلام)

روی عن أنس بن مالک أن أمیر المؤمنین (علیه السلام) بعد أن أحضر مهر فاطمه (علیها السلام) قیمه درعه الذی باعه بأربع مائه وثمانین، أتى بها النبی (صلى الله علیه وآله وسلم) فوضعتها فی حجره، فقبض منها قبضه، فقال: (یا بلال، ابغنا بها طیباً، وأمرهم أن یجهزوها) [١۶] [١٧] .

تاریخ الزواج

کان زواج النورین أمیر المؤمنین (علیه السلام) من فاطمه الزهراء (علیها السلام) ـ فی المشهور ـ سنه ۲ هـ لیله الخمیس ، وقیل: الإثنین [١٨] .

جهاز زواج الزهراء (علیها السلام)

کان جهازها (علیه السلام) أربعمائه وثمانین درهماً سود هَجریّه .

وروی عن الإمام الصادق (علیه السلام) أنّ أمیر المؤمنین (علیه السلام) جاء بالدراهم وسکبها فی حجر رسول الله (صلى الله علیه وآله وسلم) فقبض منها قبضه ، وکانت ثلاثه وستین أو سته وستین . وکانت ثمن درع الإمام (علیه السلام) فأعطى أم أیمن لمتاع البیت ، و أسماء بنت عُمیس للطیب ، و أم سلمه للطعام ، وأنفذ معهن عمّار و أبا بکر و بلال لیبتاعوا ما یصلح للبیت من باقی الأثاث ، ومن ذلک:

قمیصٌ بسبعه دراهم
وخمارٌ بأربعه دراهم
و(عباءهٌ) قطیفهٌ سوداءُ خیبریهٌ
وسریرٌ مزملٌ بشریط
وفراشٌ من خیش مصر محشوٌ بالصوف
ووسادهٌ محشوهٌ بلیف النخل
وأربعهٌ مرافق من أدم الطائف محشوهٌ بـ (أذخر)
وسترٌ من صوف رقیق
وحصیرٌ هجریٌ
ورحا الید
وسقاءٌ من أدم
ومخضبٌ من نحاس
وقعبٌ للّبن
وشنٌ للماء
ومِطْهَرهٌ مزفّتهٌ (مطلیّه بالزّفت)
وجرّهٌ خضراء
خزف
ونطعٌ من أدم
وعباءٌ قطرانی
وقِربهُ ماء .

فقال النبی (صلى الله علیه وآله وسلم): (اللهم بارک لقوم جلُّ آنیتهم الخزف) [١٩] .

وعن یزید المدینی قال: لما أهدیت فاطمه (ع) إلى علی (ع) لم تجد عنده إلاّ رملاً مبسوطاً ، ووساده (حشوها لیف) ، وجره ، وکوزاً [٢٠] .

ولیمه الزفاف

عن ابن عباس فی قصه زواج امیر المؤمنین (علیه السلام) قال: دعا النبی (صلى الله علیه وآله وسلم) بلالاً ، فقال : (یا بلال، إنی زوجت ابنتی ابن عمی، وأنا أحب أن یکون من سنه أمتی إطعام الطعام عند النکاح، فأت الغنم، فخذ شاه، وأربعه أمداد أو خمسه، فاجعل لی قصعه لعلی أجمع علیها المهاجرین والأنصار، فإذا فرغت منها فآذنی بها) .

فانطلق ففعل ما أمره، ثم أتاه بقصعه، فوضعها بین یدیه، فطعن رسول الله (صلى الله علیه وآله وسلم) فی رأسها، ثم قال: (أدخل على الناس زفه زفه، ولا تغادرن زفه إلى غیرها) ـ یعنی إذا فرغت زفه لم تعد ثانیه ـ .

فجعل الناس یردون کلما فرغت زفه وردت أخر، حتى فرغ الناس، ثم عمد النبی (صلى الله علیه وآله وسلم) إلى ما فضُل منها فتفل فیه، وبارک، وقال: (یا بلال، احملها إلى أمهاتک، وقل لهن: کلن، وأطعمن مَن غَشیکن).

ثم إن النبی (صلى الله علیه وآله وسلم) قام حتى دخل على النساء، فقال: (إنی قد زوجت ابنتی ابن عمی، وقد علمتن منزلتها منی، وإنی دافعها إلیه الآن إن شاء الله، فدونکن ابنتکن).

فقام النساء فغلّفنها من طیبهن، وحلیهن، ثم إن النبی (صلى الله علیه وآله وسلم) دخل، فلما رآه النساء ذهبن، وبینهن وبین النبی (صلى الله علیه وآله وسلم) ستره، وتخلفت أسماء بنت عمیس ، فقال لها النبی (صلى الله علیه وآله وسلم): (على رسلک، من أنت؟).

قالت: أنا الذی حرس ابنتک، فإن الفتاه لیله یُبنى لها، لابد لها من امرأه تکون قریبا منها، إن عرضت لها حاجه، وإن أرادت شیئاً أفضت بذلک إلیها.

قال: (فإنی أسأل إلهی أن یحرسک من بین یدیک، ومن خلفک، وعن یمینک، وعن شمالک، من الشیطان الرجیم) [٢١] .

بلال یکبّر فی الزفاف

روى محمد بن سعید، باسناده، قال: لما زُفّت فاطمه (ع) إلى علی (علیه السلام) کبر رسول الله (صلى الله علیه وآله وسلم).

وکان بلال بین یدیه، فکبر .

فقال رسول الله : (لم کبرت یا بلال؟!) .

فقال: یا رسول الله، کبرتَ فکبرتُ .

فقال رسول الله (صلى الله علیه وآله وسلم) : (ما کبرتُ أنا حتى کبر جبرائیل علیه السلام [٢٢] ).

(الرجز والتکبیر) أهازیج الزفاف

قال ابن شهر آشوب [٢٣] :

أمر النبی محمد النبی (صلى الله علیه وآله وسلم) بنات عبد المطلب ونساء المهاجرین و الأنصار أن یمضین فی صحبه فاطمه (ع) وأن یفرحن یرجزن ویکبّرن ویحمدن ولا یقولن ما لا یرضی الله .

قال جابر : فأرکبها على ناقته ، وفی روایه: على بغلته الشهباء ، وأخذ سلمان زمامها وحولها سبعون حوراء ، و النبی محمد النبی (صلى الله علیه وآله وسلم) و حمزه و عقیل بن أبی طالب و جعفر و أهل البیت یمشون خلفها مشهرین سیوفهم ونساء النبی (صلى الله علیه وآله وسلم) قدّامها یرجزن.

فأنشأت أم سلمه:

سرن بعون الله جاراتی         واشکرنه فی کل حالات
وإذ کرن ما أنعم رب العلى         من کشف مکروه وآفات
هدانا بعد کفر وقد                      أنعشنا رب السماوات
وسرن مع خیر نساء الورى         تفدى بعمات وخالات
یا بنت من فضله ذو العلى         بالوحی منه والرسالات

ثم قالت عائشه:
یا نسوه استرن بالمعاجر         واذکرن ما یحسن فی المحاضر
واذکرن رب الناس إذ خصنا         بدینه مع کل عبد شاکر
فالحمد لله على أفضاله                      والشکر لله العزیز القادر
سرن بها فالله أعطى ذکرها         وخصها منه بطهر طاهر

ثم قالت حفصه :
فاطمه خیر نساء البشر         ومن لها وجه کوجه القمر
فضلک الله على کل الورى     بفضل من خص بآی الزمر
زوجک الله فتى فاضلا         أعنی علیا خیر من فی الحضر
فسرن جاراتی بها انها         کریمه بنت عظیم الخطر

الاختلاف فی تاریخ زواج

وقع الاختلاف فی تاریخ هذا الزواج المبارک، متى تم، وفی أی یوم، وفی أی شهر کان؟! فقال بعضهم: تزوجها (أوعقد علیها) فی شهر رمضان وبنى بها فی ذی الحجه [٢۴] .

وقیل: تزوجها فی صفر وبنى بها (أی: دخل بها, أو زُفًّ إلیها) فی ذی الحجه(فی لیالٍ بقین منه)[٢۵] .

وقیل: تزوجها فی رجب [٢۶] .

وقیل: تزوجها فی السنه الثانیه للهجره, وبنى بها بعد سنه [٢٧] .

وقیل: أملک علیها فی الرابع عشر من ذی الحجه [٢٨] .

وقیل : تقدم أمیر المؤمنین (علیه السلام) لخطبه الزهراء (علیه السلام) بعد سبعین یوماً من دخولهم واستقرارهم فی المدینه [٢٩] .

وقیل: بعد شهرین [٣٠] .

وقیل: بعد خمسه أشهر [٣١] .

وقیل: بعد سنه وسته أشهر [٣٢] .

وقیل: بعد سته أشهر [٣٣] .

وقیل: بعد سنه وشهرین و۲۳ یوماً [٣۴] .

وقیل: بعد ثلاث سنین من الهجره [٣۵] .

وقیل: فی آخر السنه الثانیه من الهجره [٣۶] .

وقیل: بعد ذلک بسنه و۲۰ یوماً [٣٧] .

خلاصه الأقوال المختلفه فی تاریخ الزواج

قال ابن شهرآشوب : عقد علیها فی أول ذی الحجه ابن شهر آشوب ، مناقب آل أبی طالب ج ۳ ص ۴۰۳ .

وقال الشیخ المفید : کان الزواج فی الأول من ذی الحجه الشیخ المفید ، مسارّ الشیعه ص ۳۶ .

وقال العلامه المجلسی  : کان الزفاف لیله التاسع عشر من ذی الحجه ، وعیّنه بعضهم بالخامس عشر منه [٣٨] .

وقال همّام الدین الهروی: العقد والزفاف کانا فی ربیع الأول ، قال: (وقیل: فی رجب )[٣٩] .

وقال ابن عساکر: کان الزواج فی السابع والعشرین من صفر [۴٠] .

عُمْرُ علیٍ وفاطمهَ (علیهما السلام) یوم العقد

قیل عقد النبی (صلى الله علیه وآله وسلم) لأمیر المؤمنین على ابنته فاطمه (علیها السلام) فی الخامس عشر من رجب وکان عمرها تسع سنین ـ کما هو المشهور عند الشیعه کافّه ـ وذکرَ العامّه أقوال أخرى ، فقبل: عشر سنین، وقیل: إحدى عشره سنه، وقیل: ثلاث عشره سنه، وقیل: أربع عشره سنه، وقیل: خمس عشره سنه وخمسه أشهر، وقیل: ثمان عشره سنه، وذکروا أیضاً: تسع عشره سنه . وکلّها راجعه لتعیینهم سنه ولادتها (علیها السلام) قبل البعثه !!

بینما ذُکر أن عمر أمیر المؤمنین (علیه السلام) عندما زُفَّت إلیه فاطمه (علیها السلام) کان (۲۵) سنه [۴١] ، وقیل: (۲۱) سنه و(۵) أشهر [۴٢] .

ملاحظه

ولو لاحظنا یوم مولد الإمام علیه السلام (۱۳ رجب ۳۰ من عام الفیل) إلى حین وصوله المدینه (۱۲ ربیع الأول سنه ۴۳ من عام الفیل) واستقراره إلى رجب ، فسوف یکون قد أکمل (۱۳) سنه من عمره، وإذا أخذنا بقول الشیخ المفید (رحمه الله) بأن الزواج فی شهر محرم ـ کما علیه ابن طاووس أیضاً ـ فسوف یکون عمره (۱۴) سنه، وإذا کان الزواج فی ذی الحجه من السنه الثانیه من الهجره فسوف یکون قد دخل فی سن (۱۵) من عمره.

الهوامش

۱٫الشیخ الکلینی ،الکافی ج ٨ ص ٣۴٠ ح ۵٣۶ .
۲٫الشیخ الکلینی ،الکافی ج ١ ص ۴۵٧ ـ ۴۵۸ ح ١٠ .
۳٫شا÷ان القمی، الروضه فی المعجزات والفضائل ص ۱۲۸ .
۴٫الطبری، أحمد بن علی ، ذخائر العقبى ص ۴۱ ــ الکنجی الشافعی ، کفایه الطالب ص ۲۹۸ باب ۷۸ ــ ابن شهر آشوب ، مناقب آل أبی طالب ج ۳ ص ۳۵۱ .
۵٫ابن الأثیر ، أسد الغابه ج ۷ ص ۲۲۱ .
۶٫محمد بن سعد، الطبقات الکبرى ج ۸ ص ۱۲ ــ ابن حجر ، الإصابه ج ۱ ص ۳۷۴ ــ الهیتمی ، مجمع الزوائد ج ۹ ص ۲۰۴ .
۷٫ابن حنبل ، فضائل الصحابه ۲ ص ۶۱۴ .
۸٫النسائی، سنن النسائی ج ۶ ص ۶۲ .
۹٫الحاکم النیسابوری ،المستدرک على الصحیحین ج ۲ ص ۱۲۶۷ .
۱۰٫محمد ابن سعد ، الطبقات الکبرى ج ۸ ص ۱۹ .
۱۱٫ابن أبی الحدید ، شرح نهج البلاغه ج ۹ ص ۱۹۳ فی ترجمه عائشه .
۱۲٫الهیتمی ، مجمع الزوائد ج ۹ ص ۲۰۲ .
۱۳٫الطبری ، أحمد بن علی ، ذخائر العقبى ص ۱۶۹ ، ابن أبی الحدید ، شرح نهج البلاغه ج ۹ ص ۱۹۳ .
۱۴٫الشیخ الکافی ، ج ۱ ص ۴۶۱ ــ الصدوق القمی ،الأمالی، المجلس ۸۶ ، ص ۴۷۴ ح ۱۸ ــ علل الشرائع ج ۱ ص ۱۷۸ باب ۴۲ ح ۳ ، الفتال النیسابوری ، روضه الواعظین ص ۱۴۶ و ۱۴۸ ــ ابن شهر آشوب ، مناقب آل أبی طالب ج ۲ ص ۲۹ ــ علی بن عیسى الإربلی ، کشف الغمه ج ۲ ص ۹۸ .
۱۵٫الخوارزمی ، المناقب ، برقم ۳۶۴ ، ص ۳۴۲ ـ ۳۴۷ . الطبری الإمامی ، دلائل الإمامه ، حدیث ۲۴ ص ۸۸ ـ ۹۱ .
۱۶٫الطبرانی ، المعجم الکبیر ج ۲۲ ص ۴۰۹ ـ۴۱۰ .
۱۷٫الشیخ الکلینی ، الکافی ج ۵ ص ۳۷۸ ــ الشیخ الطوسی ، الأمالی ، المجلس ۲ ، ص ۴۰ ح ۱۴ .
۱۸٫الشیخ المفید ، مسارّ الشیعه ص ۳۶ ـ الشیخ الطوسی ، مصباح المتهجد ص ۴۶۷ ـ ابن شهر آشوب ، مناقب آل أبی طالب ج ۳ ص ۴۰۵ ـ الکفعمی ، البلد الأمین ص ۳۴۱ وأیضاً مصباح الکفعمی ص ۶۲۵ و ۶۸۱ .
۱۹٫علی بن عیسى الإربلی ، کشف الغمه ج ۱ ص ۳۶۹ ــ ابن شهر آشوب ، مناقب آل أبی طالب ج ۳ ص ۳۵۳ ــ الخوارزمی ، المناقب ص ۲۴۹ .
۲۰٫محمد بن سلیمان الکوفی ، مناقب أمیر المؤمنین ج ۲ ص ۲۱۶ ــ الطبرانی ، المعجم الکبیر ج ۲۴ ص ۱۳۷ ــ ابن شیبه الکوفی ، المصنف ج ۵ ص ۴۸۵ برقم (۹۷۸) ــ الهیتمی ، مجمع الزوائد ج ۹ ص ۲۰۹ .
۲۱٫الصنعانی ، المصنف ج ۵ برقم ۹۷۸۲ ص ۴۸۷ ـ ۴۹۰ ، الطبرانی ، المعجم الکبیر ج ۲۲ ص ۴۱۱ ـ ۴۱۲ وأیضاً ج ۲۴ ص ۱۳۳ و ۱۳۴ ــ الطبرانی ، الأحادیث الطوال ص ۱۴۰ ــ الهیتمی ، مجمع الزوائد ج ۹ ص ۲۰۷ و ۲۰۸ ــ الخوارزمی ، المناقب ص ۳۳۸ و ۳۳۹ ـ الإربلی ، کشف الغمه ج ۱ ص ۳۸۱ ــ القاضی النعمان المغربی ، شرح الأخبار ج ۲ ص ۳۵۷ .
۲۲٫القاضی النعمان المغربی ، شرح الأخبار ج ۳ ص ۶۵ ح ۹۸۹ .
۲۳٫ابن شهر آشوب ، مناقب آل أبی طالب ج ٣ ص ١٣٠ ـ ۱۳۱ .
۲۴٫علی بن عیسى الاربلی ، کشف الغمه ج ۱ ص ۳۶۴ ـ سبط ابن الجوزی ، تذکره الخواص ص ۳۰۶ ـ أبو الفرج ابن الجوزی ، صفه الصفوه ج ۱ ص ۳۴۰ .
۲۵٫سبط ابن الجوزی ، تذکره الخواص ص ۳۰۶ ـ أبو الفرج ابن الجوزی ، صفه الصفوه ج ۱ ص ۳۴۰ ـ عبد الرحمن بن الجوزی ، المنتظم ج ۲ ص ۲۰۰ .
۲۶٫المصادر المتقدمه .
۲۷٫ابن کثر ، البدایه والنهایه ج ۳ ص ۳۴۷ ـ البیهقی ، دلائل النبوه ج ۳ ص ۱۶۲ .
۲۸٫العلامه المجلسی ، بحار الأنوار ج ۷۹ ص ۳۸۴ .
۲۹٫ذبیح الله المحلاتی ، قلائد النحور مجلد (محرم وصفر) ص ۵۰۴ .
۳۰٫الیعقوبی ، تاریخ الیعقوبی ج۲ ص ۳۴ .
۳۱٫سبط ابن الجوزی ، تذکره الخواص ص ۳۰۷ ـ عبد الرحمن بن الجوزی ، المنتظم ج ۲ ص ۲۰۰ .
۳۲٫الیعقوبی ، تاریخ الیعقوبی ج۲ ص ۵۴ .
۳۳٫همّام الدین الهروی ، میر خواند ، تاریخ روضه الصفا ج ۳ ص ۱۲۰۹ .
۳۴٫ابن شهر آشوب ، مناقب آل أبی طالب ج ۱ ص ۲۲۶ (عن القسوی) .
۳۵٫السید ابن طاووس ، إقبال الأعمال ص ۶۱ .
۳۶٫المسعودی ، مروج الذهب ج ۲ ص ۲۸۸ .
۳۷٫الشیخ راشد البحرانی ، مختصر الشیخ راشد البحرانی ص ۱۰٫
۳۸٫العلامه المجلسی ، بحار الأنوار ج ۹۷ ص ۲۰۲ ـ الخاتون آبادی ، جنات الخلود ص ۱۹ (نسخه حجریه) .
۳۹٫همّام الدین الهروی ، میر خواند ، تاریخ روضه الصفا ج ۳ ص ۱۲۰۹ و ۱۲۱۰ .
۴۰٫ابن عساکر ، تاریخ مدینه دمشق ج ۱۳ ص ۱۲۸ .
۴۱٫ابن الصبّاغ ، الفصول المهمه ص ۳۱ .
۴۲٫ابن العماد الحنبلی ، شذرات الذهب ج ۱ ص ۱۵ .